Tanzimat dönemi mensur metinlerinde Farsça ve Arapça sentaks tesiri: Ad nitelemesi örneği

Abstract

Bir kavramı anlam bakımından sınırlandırmanın, sabitlemenin ve belirlemenin temel yollarından biri olan niteleme, dilbilgisel birimler arasında yapısal bağımlılık ilişkisi kuran bir dil tezahürüdür. Bu bağımlılık ilişkisinde baş sözcük, varlığı zaruri olup kendisine bağımlı unsurları kontrol ettiğinden sentaktik olarak esas öneme sahip unsurdur. Baş sözcüğün gerektirmediği, ihtiyarî bir unsur olan niteleyen baş sözcüğünün sunduğu semantik bilgiye ilavede bulunma vazifesi görmektedir. Söz konusu bağımlılığın sıfat, isim, zarf ve yan cümle olmak üzere dört temel niteleyen türüyle kurulması mümkündür. Bunlardan ilk ikisinin birlikteliği olarak düşünülen ad nitelemesi, bir söz öbeğinin ad kategorisindeki baş sözcüğünün niteleyeni olarak görev yapan sıfat ve isimlerin oynadığı rolü ifade etmekte; başka bir deyişle zarfla ve yan cümleyle niteleme tiplerini hariç bırakmaktadır. Belli başlı dünya dillerinin hemen hepsinde olduğu gibi Türkçe de ad nitelemesi için başlıca iki yola müracaat etmektedir. Bunlardan ilki varlığı başka bir varlık veya kişi ile ilişkili hâle getirmeyi içerirken, ikincisi ise temelinde bir fiil bulunması sebebiyle predikat merkezli (yükleme dayalı) olup varlığın gerçekleştirdiği eylemle nitelenmesine dayalıdır. Türkçenin tarihî devrelerinden olan Yeni Osmanlıca, dilin sorgulandığı ve yeniden kurgulandığı bir dönem olmuş ve bu kapsamda dönemin aydınları, yüzyılın ortalarından itibaren gayri resmî bir dil reformuna imza atmıştır. Bu reformun iki sacayağından biri, bahsi geçen ad niteleme tezahürünün daha verimli, ekonomik ve standart kullanımı olmuştur. Dolayısıyla tasvir ve tasnife dayalı bu çalışma, Tanzimat devri Osmanlı Türkçesindeki Farsça ve Arapça ad niteleme yapılarının işleyişini ve bu iki dilin söz konusu tarihî devre üzerindeki sentaks tesirini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu amaçla Osmanlı Türkçesine alıntılanan Farsça ve Arapça ad niteleme yapılarına dair bir tasnif önermekte ve Tanzimat devrinin önde gelen yazarlarının 1850'lerden 1880'lere kadarki dönemde vermiş olduğu eserleri içeren bir derlem üzerinden bunların dildeki tezahürlerini incelemektedir. Çalışma kapsamında Farsça ve Arapça ad niteleme yapılarının tâbi olduğu temel kurallar, bunların Osmanlı Türkçesine nüfuz kolaylığı, sözlükselleşme kabiliyeti, üretkenlikleri, genişleme imkânları ve melez yapılar doğurma potansiyeli ele alınmaktadır. Böylelikle Türkçede yabancı dil unsurlarıyla niteleme meselesi ilk defa bir monografi olarak ortaya konmaktadır.

Modification, one of the primary ways to semantically restrict, pin down and specify a concept, is a linguistic phenomenon that establishes a structural dependency relation between grammatical units. In such relationship the head noun is syntactically central since its presence is obligatory and it controls its dependents. On the other hand, as the modifier is an optional constituent that is not required by the head noun, it serves to add semantic information to the one provided by the head. The dependency in question can be established mainly through four types of modifiers, i.e. adjective, noun, adverb and clause. Substantival attribution, a term which could be considered as a combination of the first two, refers to the role of adjectives and nouns when they occur as modifiers of the head of a noun phrase belonging to the substantive class. In other words, this term leaves out the categories of adverbial and clausal modification. As is the case with major languages of the world, Turkish also employs two primary methods for substantival attribution. The first involves relating an entity with another entity or person, while the second is a predicative one for it is centered around a predicate, i.e. modifying an entity through its action, occurrence or state of being. One of the historical periods of Turkish language, the New Ottoman Turkish witnessed an attempt to question and restructure the language, whereby the intellectuals of the said period ushered in an unofficial language reform starting from the mid-19th century. One of the two main pillars of this reform involved a more efficient, economical and standard use of substantival attribution. Hence, this descriptive and classificatory study aims to present the functioning of Persian and Arabic substantival attribution structures in Ottoman Turkish during the Tanzimat era, and thereby demonstrate the syntactic influence of these two languages upon the said historical linguistic period. To this end, the study proposes a classification of substantival attribution structures copied from Persian and Arabic into Ottoman Turkish, and analyzes their linguistic manifestations by drawing on a corpus comprising the works of prominent Tanzimat authors from 1850s to the 1880s. Within this scope, it discusses the key rules governing substantival attribution structures of Persian and Arabic origin, their productivity, lexicalizability and penetrability into Ottoman Turkish, their expanding and/or branching capacity as well as their potential to develop into hybrid structures. Thus, the study is intended to serve as the first-ever monograph on substantival attribution in Turkish through foreign linguistic elements.