Işığın hakikatini aramak: Osmanlılarda gökkuşağı, hâle ve renk sorunları (1300-1600)

Abstract

Bu çalışma, gökkuşağı, hâle ve renk problemlerinin anlaşılma çabasının Osmanlı klasik dönemindeki hikayesini konu almaktadır. Osmanlı klasik dönem bilim hayatında gökkuşağı, hâle ve renge ilişkin tartışmalar, Osmanlı fizik tarihinde başvurulması gereken kaynaklar ve bu kaynakların farklı ekollere mensubiyetini ortaya koyduğu gibi, üretilen teorik bilgilerin Osmanlı bilginlerinin mensup olduğu ilmi ekollerden nasıl etkilendiğini de göstermektedir. Gökkuşağı, hale ve renge ilişkin problemlere yönelik açıklamalar, Osmanlı klasik dönem doğa felsefesini teşkil eden İbn Sînâcı, işrâkî, kelâmî, menâzirî ekollerin etkisiyle ortaya çıkmış, dönemin bilginleri açıklamalarında mensup oldukları ekolü takip etmeyi tercih etmiştir. Dönemin bilim hayatında optiğe, daha özelde görsel algıya ve rengin mahiyetine duyulan ilgi, özellikle Fatih Sultan Mehmet ve Sultan II. Bayezid dönemlerinde gökkuşağı ve hâleyi açıklamaya çalışan pek çok müstakil risâlenin yazılmasını sağlamıştır. Bu risâlelerde Nalband-zâde Husâmeddîn Tokadî, Hocazâde Muslihuddin Efendi ve Karaveys el-Kocevî gibi İbn Sînâ'yı takip eden fizikçiler ve Kutbüddin Çelebî, Takıyyüddin er-Râsıd gibi Kemâleddîn el-Fârisî'yi temel alan optikçiler olarak niteleyebileceğimiz iki yönelim ortaya çıkmıştır. Öte yandan kelâmî, işrâkî, meşşâî ekollerden gelen eserler ışığa ilişkin tartışmalara genişçe yer vermiştir. Işığın yapısı, ışık çeşitleri, renklerin mahiyeti ve meydana gelişi, ışık-renk ilişkisi ve karanlığın mahiyeti gibi konuları tartışan Osmanlı bilginleri, bu yoğun tartışma atmosferi içerisinde ışığa dair farklı yaklaşımların kapısını araladığı epistemolojik problemlere cevaplar sunmayı ümit etmiştir. Işık-renk ilişkisi tartışmaları, Osmanlı klasik döneminde Takıyyüddin er-Râsıd ile doruğuna ulaşmış, Takıyyüddin ışık-renk ilişkisini deney düzeneğine taşıyarak rengin mahiyetine dair oldukça derinlikli belirlemelerde bulunmuştur.This study is about the effort to understand rainbow, halo and color problems in the Ottoman classical period. Discussions about rainbow, halo and color in the Ottoman classical period present the sources to be consulted in the history of Ottoman physics and the connection of these sources to different schools. It also shows how the theoretical knowledge produced was influenced by the scientific schools to which Ottoman scholars are members of. Explanations on problems related to rainbow, halo and color emerged with the influence of İbn Sina, ishraq schools of thought, kal?m and optics. These schools, constitute the natural philosophy of Ottoman classical period and the scholars of the period preferred to follow their own school in their explanations. The interest in optics, more specifically in visual perception and the nature of color, in this period, especially in the reign of Sultan Mehmet II and Sultan Bayezid II, enabled the production of many independent treatises which explain the rainbow and halo. In these treatises two orientations emerged that the physicists following Ibn Sina such as Nalband-zade Husam al-Din al-Tok?d?, Hojazade Muslihuddin Efendi, Karaveys al-Kojav?, and opticians following Kemal al-D?n al-F?riş like Qüb al-Din Çelebi and Taq? al-D?n al-R??id. On the other hand, works from theological, ishraqi and peripatetic schools have given wide space to the arguments about light. Ottoman scholars, who debated about issues such as the structure of light, types of light, the nature and occurrence of colors, the relationship between light and color and the nature of darkness, hoped to provide answers to the epistemological problems that different approaches to light revealed in this intense discussion atmosphere. Discussions on the light-color relationship reached its climax with Taq? al-D?n al-R??id in the Ottoman classical period, as he carried the light-color relationship to the experimental setup and made extensive determinations about the nature of color.