İslam Hukuku Açısından Çift Bozan Vergisi

Abstract

Osmanlı Devleti’nde temel gelir kaynağı, kendinden önceki ve dönemindeki diğer devletler gibi, topraktır. Bu sebepten özellikle hububat üretiminde kullanılan arazilerin özel mülkiyete tabi olmasından kaçınılmış ve mirî veya memleket arazisi adıyla devlete ait olmasına özen gösterilmiştir. Bu durum, arazinin işlenmesi ve buradan gelir elde edilmesi meselesini ortaya getirmektedir. Osmanlı Devleti kendinden önceki devletlerin de uyguladığı tımar sistemini daha da geliştirmiş ve arazileri verimine göre belli büyüklükte bölerek ailelere tahsis etmiş; bu ailelerden de “çift resmi”, “raiyyet resmi” veya “kulluk akçası” denilen bir vergi ödemesini istemiştir. Sistem köylünün toprağı işlemesi, böylece hem ürün istihsalini sağlayıp gıda güvenliğini tehlikeye atmamak hem de devletin ihtiyacı olan vergi gelirini temin etmek üzerine kuruludur. Bu sebeple köylünün toprağını terk etmemesi gereklidir. Bunu temin için alınan tedbirlerin birisi “cebrî ikamet” diğeri “çift bozan resmi”dir. Bunlarla ilgili düzenlemeler Fatih Sultan Mehmet zamanından itibaren Kanunnamelerde yer almış; hukuken 1858 Arazi Kanunnamesi’ne kadar da yürürlükte kalmıştır. Kanunnameleri hazırlayan nişancıların fıkha vâkıf insanlar olması ve kanunların en azından teorik olarak şeyhülislamın onayından geçtiğinin kabulü nedeniyle Osmanlı âlimleri arasında 17. yüzyıl ortalarına kadar bu düzenlemelere karşı çıkan biri bilinmemektedir. Tımar sisteminin ciddi şekilde bozulması ve köylüye dönük zulümlerin artması nedeniyle 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Hayreddin Remlî başta olmak üzere Şam bölgesi alimleri arasında çift bozan ve cebrî ikamete dair eleştirilerin başladığı ve bunun şiddetini artırdığı görülmektedir. Nitekim bununla alakalı müstakil iki risale kaleme alınmıştır. İstanbul uleması da kısmen bundan etkilenmiştir. Bu makalede temel olarak çift bozan resmi ve İslam hukuku açısından durumu incelenecektir. Konuyla alakalı lehte aleyhte tüm görüşler elden geldiği kadar ortaya konarak bir değerlendirme yapılacak ve farklı bir bakış açısı ortaya konmaya çalışılacaktır.