Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu olan çocuk ve ergenlerde zihin kuramı becerilerilerinin ve duyusal işlemleme hassasiyet özelliklerinin irritabilite düzeyleri ve davranış profili ile ilişkisinin incelenmesi

Abstract

DEHB toplumda oldukça sık görülen nörogelişimsel bozukluktur. DEHB tanısı alan çocuk ve ergenlerde komorbid ruh sağlığı problemleri, içe yönelim, dışa yönelim davranış problemleri birlikteliği oldukça sıktır. DEHB'li çocuk ve ergenlerde klinik tablodaki bu heterojeniteyi belirleyen bir çok transdiagnostik özellik olduğu düşünülmektedir. Bu özelliklerden bazıları duyusal işlemleme hassasiyeti, zihin kuramı becerileri ve irritabilite olduğu düşünülmektedir. Duyusal işlemleme hassasiyetinin (DİH) bir nörobiyolojik kişilik özelliği olduğu, toplumda %20 sıklıkta olduğu ve DEHB özellikleriyle de ilgili olabileceği gösterilmiştir. İlk olarak Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) tablosu ile ilişkilendirilen zihin kuramı (ZK) becerilerindeki bozulmaların DEHB'lilerde de etkilenebildiği ve klinik tablo üzerinde etkileri olduğu gösterilmiştir. İrritabilite özellikleri ise yine DEHB klinik tablosunda oldukça sık görülen ve bir çok ek psikopatoloji ile ilişkilendirilmiş bir özelliktir. Çalışmamızda DİH, ZK becerileri ve irritabilitenin arasındaki ilişkinin ve bu özelliklerin çocukların davranış profiline olan etkisinin incelenmesi amaçlanmıştır. Araştırmanın o?rneklemi Ekim 2023-Şubat 2024 tarihleri arasında Go?ztepe Prof. Dr. Süleyman Yalçın S?ehir Hastanesi Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Polikliniği'nde DEHB tanısı alan çocuk ve ergen hastalardan seçilmiştir. Veri toplama araçları DSM-V temelli yarı yapılandırılmış klinik görüşme, sosyodemografik veri formu, Hassasiyeti Yüksek Birey Ölçeği, SNAP-IV DEHB Derecelendirme Ölçeği, Güçler ve Güçlükler Anketi, 6-18 Yaş Çocuk ve Gençler İçin Davranış Değerlendirme Ölçeği, Duygusal Reaktivite İndeksi ve Gözlerden Zihin Okuma Testi (GZOT) kullanılmıştır. C?alışmaya katılmayı kabul eden, dahil edilme ve dışlanma kriterlerine uygun hasta grubuna ait 142 katılımcının verileri deg?erlendirilmiştir. Olguların %87,3 Bileşik, %11,3 Dikkatsizlik, %1,4 Hiperaktivite Baskın Tip DEHB'linin oluşturduğu, %38'nde KOKGB, %1,4'nde DB ektanısının olduğu tespit edilmiştir. Çalışmanın sonucunda içe yönelim problemleri ile DİH özelliklerinin (p=0,018), irritabilite düzeylerinin (p<0,001) anlamlı ilişkilerinin olduğu ve modelin varyansın %24'nü açıklayabildiği, dışa yönelim problemleri ile ise GZOT puanlarının (p=0,002) ve irritabilite düzeylerinin (p<0,001) anlamlı ilişkisinin olduğu gösterilmiştir. Araclılık analizi sonuçlarımızda ise irritabilitenin DİH'in uyaranları derin işlemleme özelliğinin içe yönelim (%95 GA [2.887 – 8.093]) ve dışa yönelim problemleri (%95 GA [7.909 – 11.701]) ile olan ilişkisinde aracı etkisi olduğu bulunmuştur. Çalışmanın sonucunda DEHB tanısı alan çocuklar ve ergenlerde DİH, ZK, irritabilite özelliklerinin incelenmesinin davranış problemleri ve komorbiditenin gelişmesini engelleme açısından önemli olabileceği düşünülmüştür. İlişkinin yönünü anlamak ve önleyici tedaviler geliştirmek açısından ileri araştırmalara ihtiyaç duyulmaktadır.Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) is a common neurodevelopmental disorder. Children and adolescents diagnosed with ADHD often experience comorbid mental health issues, internalizing and externalizing behavior problems. It is thought that several transdiagnostic features, including sensory processing sensitivity (SPS), theory of mind (ToM) skills and irritability, contribute to the clinical heterogeneity observed in these individuals. SPS has been shown to be a neurobiological personality trait found in %20 of the population and potentially related to ADHD characteristics. Initially linked to Autism Spectrum Disorder (ASD), impairments in ToM skills have also been observed in individuals with ADHD, affecting their clinical presentations. Irritability is frequently seen in the ADHD clinical profile and is associated with various additional psychopathologies. Our study aimed to investigate the relationships between SPS, ToM skills, and irritability, and their impact on children's behavior profiles. The sample for this study was selected from children and adolescents diagnosed with ADHD at the Göztepe Prof. Dr. Süleyman Yalçın City Hospital Child and Adolescent Psychiatry Outpatient Clinic between October 2023 and February 2024. Data collection tools included a DSM-V based semi-structured clinical interview (KSADS), sociodemographic data form, parent reported forms of Highly Sensitive Person Scale(HSPS), SNAP-IV ADHD Rating Questionnaire, Strengths and Difficulties Questionnaire(SDQ), Emotional Reactivity Index Children's Behavior Checklist (CBCL), Reading the Mind in the Eyes Test (RMET) child form. Analysis was performed on data from 142 participants who fulfilled the inclusion and exclusion criteria.The cases comprised 87.3% Combined, 11.3% Inattentive, and 1.4% Hyperactive Predominant Type ADHD, with 38% having comorbid OCD and 1.4% DB diagnosis. The study found significant associations between internalizing problems and SPS features (p=0.018), and levels of irritability (p<0.001), explaining 24% of the variance in the model. There were also significant relationships between externalizing problems, RMET scores (p=0.002) and levels of irritability (p<0.001). Our mediation analysis results indicated that irritability mediated the relationship between SPS's deep processing of stimuli and both internalizing (95% CI [2.887 – 8.093]) and externalizing problems (95% CI [7.909 – 11.701]). The findings suggest that examining SPS, ToM, and irritability characteristics in children and adolescents with ADHD is important for preventing behavior problems and comorbidity. Further studies needed to understand the direction of these relationships and develop preventive treatments.